Tradycje wigilijne na Liście Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego

Wniosek o wpis tradycji wigilijnych można uznać za pionierski. Dotąd na Krajowej Liście Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego nie było zjawisk o zasięgu ogólnopolskim. Dominowały tradycje i umiejętności związane z jednym regionem etnograficznym, parafią, gminą, miejscowością.

Wpis uwzględnia zróżnicowanie regionalne tradycji wigilijnych i dotyczy całej Polski. Bierze pod ochronę praktyki religijne i świeckie realizowane w domach, kościołach i na cmentarzach. Obejmuje tradycje całego dnia Wigilii (nie tylko samą wieczerzę) przebogate w symbole, kolędy, kulinaria, wymianę darów, przekonania. Dzień Wigilii Bożego Narodzenia (24 grudnia) w polskiej kulturze jest świętem najdonioślejszym. Charakteryzuje go niepowtarzalny nastrój refleksji, pojednania i wyjątkowego spotkania. Wigilia jest powszechnie praktykowana, nawet jeśli została ograniczona do kilku wybranych elementów: wieczerzy, łamania się opłatkiem i obdarowywania się prezentami.

- Wigilia jest fenomenem kulturowym. Kultywują ją na różny sposób niemal wszyscy Polacy i mieszkańcy Polski, niezależnie od przynależności etnicznej, wyznaniowej, religijnej, rasowej. Obchodzą ją tysiące osób związanych ze wspólnotami wyznaniowymi, w tym wspólnoty parafialne różnych form chrześcijaństwa i wspólnoty niechrześcijańskie nowych ruchów religijnych, a także osoby nieidentyfikujące się z żadnym wyznaniem ani religią. W ujęciu etnologicznym i antropologicznym Wigilia jest rytualnym przejściem od starego do nowego roku, dlatego w wielu przekonaniach i artefaktach wigilijnych widać związek z prastarym przedchrześcijańskim kultem zmarłych oraz magią zapewniającą pomyślność plonów, dostatek w gospodarstwie, zdrowie w nowym roku - wyjaśnia Katarzyna Skałecka z biura prasowego UMCS.

Departament Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego jesienią 2024 r. poprosił Katedrę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego Instytutu Nauk o Kulturze UMCS o pomoc w przeprowadzeniu konsultacji społecznych, koordynację prac nad wnioskiem dotyczącym wpisu na krajową listę i wsparcie w przygotowaniu wniosku na listę UNESCO. Wszystko zaczęło się od ogłoszenia konsultacji społecznych poprzez ankietę do wyrażania poparcia dla wpisu tradycji na listy dziedzictwa – krajową i UNESCO. Dr hab. Katarzyna Smyk, prof. UMCS (koordynatorka prac nad wnioskiem, przewodnicząca Rady ds. Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego w kadencjach 2019–2027) zaprosiła do współpracy grupę ekspertów, instytucji i organizacji. Z Katedry Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego (oprócz prof. K. Smyk) w prace nad opisem tradycji wigilijnych czynnie włączyły się: dr Beata Maksymiuk-Pacek (folklorystka), dr Agata Kusto (etnomuzykolożka) i dr Agnieszka Kościuk-Jarosz (folklorystka).

Z innych instytucji i jednostek badawczych współpracę w zakresie opisu tradycji wigilijnych do jednego z punktów wniosku podjęli: dr Hubert Czachowski (dyrektor Muzeum Etnograficznego im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu); ks. dr Marcin Kołodziej (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie); dr Tomasz Kosiek (Uniwersytet Rzeszowski); mgr Hanna Łopatyńska (Muzeum Etnograficzne im. M. Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu); dr Andrzej Ner (UMCS); ks. Grzegorz Brudny (proboszcz parafii ewangelicko-augsburskiej w Lublinie); dr hab. Aneta Rayzacher-Majewska, prof. UKSW (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie).

Ponadto na oficjalne ujęcie we wniosku w charakterze podmiotów wspierających depozytariuszy tradycji wigilijnych na obszarze swojego działania zgodziło się ponad czterdzieści instytucji z całej Polski. Wśród nich m.in.: Bukowiańskie Centrum Kultury „Dom Ludowy” w Bukowinie Tatrzańskiej, Małopolskie Centrum Kultury „Sokół” w Nowym Sączu, Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie czy Stowarzyszenie Twórców Ludowych.