12,5 tysiąca klasztorów na jednej mapie

Efektem wieloletnich badań jest „Atlas klasztorów w Polsce X-XXI wieku” oraz towarzysząca mu interaktywna mapa cyfrowa, prezentująca lokalizacje tych wspólnot.

Na mapie odnaleźć można zakony klauzurowe, czynne, żeńskie, męskie, rycerskie oraz kleryckie. Wśród nich są również nietypowe wspólnoty, takie jak siostry towarzyszące cyrkom czy pracujące w najważniejszych instytucjach kościelnych i państwowych. Projekt został sfinansowany przez Narodowy Program Rozwoju Humanistyki. Naukowcy planowali zbadać około 4,5 tysiąca zakonów, jednak finalnie udało się opracować niemal 12,5 tysiąca lokalizacji.

- Wśród nich znalazły się tak tajemnicze wspólnoty, znane z literatury pięknej, jak kalatrawensi czy templariusze - mówi dr hab. Robert Kozyrski, prof. KUL.

Prace badawcze rozpoczęły się w 2017 roku pod kierunkiem prof. Henryka Gapskiego. W projekcie uczestniczyli zarówno naukowcy świeccy, jak i duchowni oraz zakonnicy - historycy i archiwiści. Atlas oraz aplikacja obejmują łącznie 12 497 lokalizacji: 8 723 klasztory i domy zakonne żeńskie oraz 3 774 męskie, funkcjonujące w 329 zakonach i zgromadzeniach (123 męskich i 206 żeńskich).

To pierwsze tak obszerne kompendium w historiografii Polski, dokumentujące istnienie prawdopodobnie wszystkich wspólnot zakonnych, nie tylko na obecnym terytorium Polski, ale również na terenach historycznie z nią związanych - dzisiejszej Białorusi, Ukrainie, Litwie, Łotwie, Estonii, a nawet w Rosji.

- Nasz projekt jest wyjątkowy, ponieważ po raz pierwszy udało się opracować kompletną listę tych wspólnot - podkreśla s. dr Monika Kupczewska, przewodnicząca zespołu ds. zakonów żeńskich.

Wśród opisanych zgromadzeń znalazły się m.in. Małe Siostry Jezusa Karola de Foucauld, które realizują swoją misję przez obecność i świadectwo życia wśród ludzi pracy. Jedna z ich wspólnot przez pewien czas przemieszczała się wraz z grupą cyrkową, pełniąc funkcję duchowego wsparcia.

- W dokumentach natknęliśmy się na nazwę zawierającą słowo „cyrk”. Okazało się, że wspólnota rzeczywiście towarzyszyła cyrkowcom, prowadząc duszpasterstwo w drodze - wyjaśnia s. dr Kupczewska.

Zakonnice z tego zgromadzenia pracowały także w fabrykach i przy prostych pracach fizycznych. Jedna z sióstr w Krakowie była zatrudniona w fabryce bombek choinkowych. W atlasie opisano też inne nietypowe lokalizacje - np. wspólnotę sióstr sercanek, które w latach 60. XX wieku zamieszkiwały... strych kościoła parafialnego. W czasach, gdy zgromadzenia były wypychane z przestrzeni publicznej, proboszczowie udostępniali siostrom domy parafialne, organistówki, a nawet poddasza świątyń.

Pierwsi zakonnicy - benedyktyni - pojawili się na ziemiach polskich w X wieku. W XII wieku dołączyły pierwsze siostry zakonne. Największy rozwój zakonów męskich przypadł na koniec XVIII wieku. W okresie zaborów, od 1772 roku, klasztory były stopniowo likwidowane - szczególnie intensywnie po powstaniu styczniowym w latach 1863–1864.

- Zakonnicy byli zwalczani, ponieważ pielęgnowali polskość, kulturę i tradycję. Oskarżano ich o „niemoralne prowadzenie się”, które rzekomo polegało na nauczaniu dzieci polskich modlitw i pieśni religijnych - tłumaczy dr hab. Kozyrski.

W odpowiedzi na te represje bł. o. Honorat Koźmiński, kapucyn, zaproponował w XIX wieku nową formę życia zakonnego - w ukryciu. Założył ponad 20 bezhabitowych zgromadzeń żeńskich, których członkinie żyły w ukryciu, często zmieniając miejsce zamieszkania. Aplikacja opracowana przez zespół KUL pozwala śledzić te przenosiny z kamienicy do kamienicy.

- Do dziś istnieją ukryte wspólnoty zakonne. Ich członkinie pracują m.in. w kancelariach rządowych. Na ich prośbę nie ujawniamy szczegółowych danych - dodaje s. dr Kupczewska.

Cyfrowa wersja atlasu „Atlas klasztorów w Polsce w X–XXI wieku” dostępna jest na stronie internetowej Ośrodka Badań nad Geografią Historyczną Kościoła w Polsce przy Instytucie Historii KUL.